معنای توکل توکل در رابطه فرد با خدا مطرح است که این رابطه در اعمال انسان تأثیر داشته و رابطه فرد با خدا را نمایان می سازد. در حالی که انسان رابطه خویش با خدا را از طریق دعا، استعاذه، انجام فرایض، و مستحبات نیز نشان می دهد، در توکل جنبه ای از رابطه فرد با خدا نمایان است که تلویحاً فرد متوکل پیش فرضهایی را پذیرفته است که مهمترین آنها باور و ایمان به قدرت، حکمت و شفقت خداوند به بندگانش می باشد و همین جنبه اعتماد و ایمان است که رابطه توکل گونه را از انواع دیگر رابطه ها متمایز می کند. این جنبه اعتماد از نظر عرفانی بسیار با اهمیت است، چون دوستی ارکانی دارد که از مهمترین آنها "اعتماد" است. به خاطر همین درجه بالای توکل است که خداوند توکل کنندگان را دوست می دارد. و در قرآن می فرماید: "ان ا... یحِبُّ المُتَوَکلین".
در توکل فرد همچنین به وعده های خداوندی در قرآن علم و ایمان دارد و می داند که خداوند به اهداف خود خواهد رسید و تلاشهای انسان در راه خدا بی نتیجه نخواهد ماند. لازمه پیاده کردن توکل در عمل تشخیص وظیفه و برنامه های فردی و شخصی از برنامه های خداوندی است و تفکیک این امر است که مسؤولیت انسان در کوشش و تلاش تا چه حدی است و از چه مرز دیگری مسؤولیت انسان تمام شده تلقی می گردد، و فرد باید کار را به کاردان واقعی (یعنی خداوند متعال) واگذار نماید. ج) در توکل همچنین علم به اینکه در چه کارهایی می توان توکل نمود و در چه کارهایی توکل دامنه اش جاری و ساری نیست، لازم است. برای روشن شدن محدوده توکل هستی به دو نکته نیز اشاره می کنیم: 1- از لحاظ عملی انسان باید تا آنجا که توان دارد به تدبیر امور بپردازد و در جایی که تدبیر امور از عهده اش خارج است باید به خداوند متعال توکل کند. بین توکل و اقدام عملی برای انجام کارها منافاتی وجود ندارد. می توان بر خداوند توکل کرد و از او در حصول مقاصد یاری جست و در عین حال از علل و اسباب نیز برای حصول نتیجه استفاده کرد. هر چند که معنای توکل ترک تدبیر است، ولی ترک تدبیر به معنای ترک استفاده کردن از اسباب نیست، بلکه ترک تدبیر در سطحی بالاتر از اسباب است، در این سطح نتایج کار و تقدیرها بیرون از اختیار ماست. 2- از لحاظ اعتقادی انسان باید باور داشته باشد که زمانی کوششهایش مثمرثمر خواهند بود که توأم با خدا باشد؛ یعنی کوشش انسان برای رسیدن به مطلوب هر چند لازم است، ولی کافی نیست و توفیق خداوندی نیز باید با آن قرین گردد تا انسان بتواند به مطلوب خود برسد. به هر حال توکل نوعی رابطه فرد با خداوند است که در آن فرد با توجه به اعتقادی که به قدرت، حکمت و رأفت و شفقت خداوند دارد در تمام حرکات و سکنات حضور خدا را در نظر گرفته، و در تمام لحظات برای موفقیت خود از او استمداد می طلبد. فرد متوکل ضمن استفاده از اسباب و علل مادی و غیر مادی توفیق رسیدن به نتیجه را مشروط به خواست و مشیت الهی دانسته، ضمن اسناد امور و اتفاقات جهان به خواست خداوندی، برای حصول نتیجه به خدا تکیه نموده و اطمینان دارد که خواست خداوند در جهت خیر و صلاح اوست. مؤلفه های توکل با استفاده از بررسی آیات و احادیث مؤلفه های زیر در توکل به خدا، شناسایی می شوند: 1- اسناد امور و اتفاقات به خداوند متعال اعتماد قلبی به خداوند و اسناد امور و اتفاقات به حضرت باریتعالی در ایجاد سکینه قلبی و آرامش درونی به حد ی مؤ ثر است که موجب می شود اضطراب و تشویش در فرد متوکل از بین رفته و فرد به راحتی در راه حصول به نتیجه گام بردارد. از علایم و ویژگیهای افراد متوکل این است که از روی آورد روزگار خیلی به خود نمی بالند و از برگشت و ادبار آن زیاد دچار تشویش و اضطراب نمی شوند، بلکه تا حد امکان برای رسیدن به مطلوب کوشش نموده و نتیجه کار را به خدا واگذار می نمایند و اطمینان دارند که خداوند آنان را در رسیدن به مطلوب کمک خواهد کرد. در حقیقت حال این افراد بمانند اشخاصی می باشد که به حصار و قلعه عظیمی پناه برده و درِ آن را به روی دشمن بسته اند. و کسی را یارای پیروزی بر آن قلعه نیست لذا اضطراب و خوف برای آنان معنی ندارد. 2- معنای الوهی دادن به اتفاقات زندگی افراد متوکل به اتفاقات زندگی معنایی می دهند که آنان را در تعبیر و تفسیر پدیده های زندگی کمک نموده و به توازن شناختی و عاطفی آنان کمک می نماید، و آنان را از خلأ زیستی، بی هدفی، پوچی و سردرگمی رهایی می بخشد. این افراد با تمام کوششی که در راستای رسیدن به مطلوب و مقصود به کار می گیرند، اگر نتیجه موافق طبعشان نبود و نتیجه نامساعد گرفتند، باور دارند که خیر واقعی را خداوند می داند و به فرمایش خداوند در قرآن باور دارند که می فرماید: " چه بسا ناخوش دارید چیزی را در حالی که خیر شما در آن باشد، و چه بسا از چیزی خوشتان آید در حالی که بدی شما در آن باشد، خدا می داند در حالی که شما نمی دانید." 3- امیدوار بودن به خدا یکی دیگر از ابعاد توکل به خدا، امیدواری انسان متوکل به لطف خداوند متعال در شرایط سخت زندگی است. امیدواری به رستگاری و رسیدن به مطلوب و نجات یافتن از ناراحتی ها و غم و اندوه، گشایش گرفتاریها، و نصرت حق در غلبه بر باطل، هدایت از گمراهیها به سوی نور، همه از برکات توکل است. فرد متوکل به وعده های نصرت خدا در قرآن اعتقاد و ایمان دارد لذا در گرفتاریها خود را نمی بازد. نمونه های زیادی در قرآن در مورد مداخله خداوند در شرایط سخت زندگی وجود دارد که مایه تسلی و امیدواری برای افراد متوکل است. ابوعلی دقاق ، توکل را "آرامش دل انسانی به وعده های خداوندی می داند". وی معتقد است که در افراد متوکل آنقدر ایمان به وعده های خداوند زیاد است که دلشان به وعده های حضرتش آرام گرفته و اضطرابی به آنها رو نمی آورد (قرضاوی، 1995) 4- داشتن نقش فعال در زندگی مطالعه دقیق آیات و احادیث نشان می دهد توکل پسندیده که قرآن آنرا به عنوان صفت برجسته انبیا و مؤمنین برشمرده است هرگز با کوشش برای رسیدن به مطلوب منافاتی ندارد، بلکه عین کوشش است. در قرآن کریم می خوانیم که حضرت یعقوب (ع) زمانی که فرزندانش را به مصر می فرستد تا به حضور سلطان رسیده از او گندم بخرند چنین وصیت می کند: "فرزندانم هنگام ورود به دربار پادشاه (مصر) همه تان از یک در وارد نشوید و از درهای مختلف وارد شوید (تا از چشم زخم دشمن و یا از سؤ ظن او برای ایجاد آشوب در امان باشید). البته این نصحیت من شما را از خداوند بی نیاز نمی کند، حکم و دستور از آن خداست. بر او توکل می نمایم و افراد متوکل همگی باید به او توکل کنند." همانطور که ملاحظه می کنید در این آیه اقدامات لازم برای رسیدن به نتیجه مطلوب سفارش شده ولی نتیجه نهایی به خواست خدا واگذار شده است. احادیثی که از پیشوایان اسلام به ما رسیده است نیز بر کوشش فرد تأکید می کنند و مسلمانان را به کوشش و فعالیت و برنامه ریزی در هنگام توکل به خداوند ترغیب می نمایند. معروف است که عربی به حضور مبارک حضرت پیامبر"ص" رسید، حضرت از او پرسیدند که شترت را چه کردی، اعرابی گفت: "به خدا توکل نموده و آن را در بیابان رها نمودم" حضرت فرمودند: "أعقلها و توکل" یعنی شترت را ببند و به خدا توکل کن.
در راه عمر ،هر که سبکبار مرود
پا می نهد به درگه حق، رو سپید و پاک
آثار توکل بر خدا
معنای توکل
توکل در رابطه فرد با خدا مطرح است که این رابطه در اعمال انسان تأثیر داشته و رابطه فرد با خدا را نمایان می سازد. در حالی که انسان رابطه خویش با خدا را از طریق دعا، استعاذه، انجام فرایض، و مستحبات نیز نشان می دهد، در توکل جنبه ای از رابطه فرد با خدا نمایان است که تلویحاً فرد متوکل پیش فرضهایی را پذیرفته است که مهمترین آنها باور و ایمان به قدرت، حکمت و شفقت خداوند به بندگانش می باشد و همین جنبه اعتماد و ایمان است که رابطه توکل گونه را از انواع دیگر رابطه ها متمایز می کند. این جنبه اعتماد از نظر عرفانی بسیار با اهمیت است، چون دوستی ارکانی دارد که از مهمترین آنها "اعتماد" است. به خاطر همین درجه بالای توکل است که خداوند توکل کنندگان را دوست می دارد. و در قرآن می فرماید: "ان ا... یحِبُّ المُتَوَکلین".
در توکل فرد همچنین به وعده های خداوندی در قرآن علم و ایمان دارد و می داند که خداوند به اهداف خود خواهد رسید و تلاشهای انسان در راه خدا بی نتیجه نخواهد ماند. لازمه پیاده کردن توکل در عمل تشخیص وظیفه و برنامه های فردی و شخصی از برنامه های خداوندی است و تفکیک این امر است که مسؤولیت انسان در کوشش و تلاش تا چه حدی است و از چه مرز دیگری مسؤولیت انسان تمام شده تلقی می گردد، و فرد باید کار را به کاردان واقعی (یعنی خداوند متعال) واگذار نماید.
ج) در توکل همچنین علم به اینکه در چه کارهایی می توان توکل نمود و در چه کارهایی توکل دامنه اش جاری و ساری نیست، لازم است.
برای روشن شدن محدوده توکل هستی به دو نکته نیز اشاره می کنیم: 1- از لحاظ عملی انسان باید تا آنجا که توان دارد به تدبیر امور بپردازد و در جایی که تدبیر امور از عهده اش خارج است باید به خداوند متعال توکل کند. بین توکل و اقدام عملی برای انجام کارها منافاتی وجود ندارد. می توان بر خداوند توکل کرد و از او در حصول مقاصد یاری جست و در عین حال از علل و اسباب نیز برای حصول نتیجه استفاده کرد. هر چند که معنای توکل ترک تدبیر است، ولی ترک تدبیر به معنای ترک استفاده کردن از اسباب نیست، بلکه ترک تدبیر در سطحی بالاتر از اسباب است، در این سطح نتایج کار و تقدیرها بیرون از اختیار ماست.
2- از لحاظ اعتقادی انسان باید باور داشته باشد که زمانی کوششهایش مثمرثمر خواهند بود که توأم با خدا باشد؛ یعنی کوشش انسان برای رسیدن به مطلوب هر چند لازم است، ولی کافی نیست و توفیق خداوندی نیز باید با آن قرین گردد تا انسان بتواند به مطلوب خود برسد.
به هر حال توکل نوعی رابطه فرد با خداوند است که در آن فرد با توجه به اعتقادی که به قدرت، حکمت و رأفت و شفقت خداوند دارد در تمام حرکات و سکنات حضور خدا را در نظر گرفته، و در تمام لحظات برای موفقیت خود از او استمداد می طلبد. فرد متوکل ضمن استفاده از اسباب و علل مادی و غیر مادی توفیق رسیدن به نتیجه را مشروط به خواست و مشیت الهی دانسته، ضمن اسناد امور و اتفاقات جهان به خواست خداوندی، برای حصول نتیجه به خدا تکیه نموده و اطمینان دارد که خواست خداوند در جهت خیر و صلاح اوست.
مؤلفه های توکل
با استفاده از بررسی آیات و احادیث مؤلفه های زیر در توکل به خدا، شناسایی می شوند:
1- اسناد امور و اتفاقات به خداوند متعال
اعتماد قلبی به خداوند و اسناد امور و اتفاقات به حضرت باریتعالی در ایجاد سکینه قلبی و آرامش درونی به حد ی مؤ ثر است که موجب می شود اضطراب و تشویش در فرد متوکل از بین رفته و فرد به راحتی در راه حصول به نتیجه گام بردارد.
از علایم و ویژگیهای افراد متوکل این است که از روی آورد روزگار خیلی به خود نمی بالند و از برگشت و ادبار آن زیاد دچار تشویش و اضطراب نمی شوند، بلکه تا حد امکان برای رسیدن به مطلوب کوشش نموده و نتیجه کار را به خدا واگذار می نمایند و اطمینان دارند که خداوند آنان را در رسیدن به مطلوب کمک خواهد کرد. در حقیقت حال این افراد بمانند اشخاصی می باشد که به حصار و قلعه عظیمی پناه برده و درِ آن را به روی دشمن بسته اند. و کسی را یارای پیروزی بر آن قلعه نیست لذا اضطراب و خوف برای آنان معنی ندارد.
2- معنای الوهی دادن به اتفاقات زندگی
افراد متوکل به اتفاقات زندگی معنایی می دهند که آنان را در تعبیر و تفسیر پدیده های زندگی کمک نموده و به توازن شناختی و عاطفی آنان کمک می نماید، و آنان را از خلأ زیستی، بی هدفی، پوچی و سردرگمی رهایی می بخشد. این افراد با تمام کوششی که در راستای رسیدن به مطلوب و مقصود به کار می گیرند، اگر نتیجه موافق طبعشان نبود و نتیجه نامساعد گرفتند، باور دارند که خیر واقعی را خداوند می داند و به فرمایش خداوند در قرآن باور دارند که می فرماید:
" چه بسا ناخوش دارید چیزی را در حالی که خیر شما در آن باشد، و چه بسا از چیزی خوشتان آید در حالی که بدی شما در آن باشد، خدا می داند در حالی که شما نمی دانید."
3- امیدوار بودن به خدا
یکی دیگر از ابعاد توکل به خدا، امیدواری انسان متوکل به لطف خداوند متعال در شرایط سخت زندگی است. امیدواری به رستگاری و رسیدن به مطلوب و نجات یافتن از ناراحتی ها و غم و اندوه، گشایش گرفتاریها، و نصرت حق در غلبه بر باطل، هدایت از گمراهیها به سوی نور، همه از برکات توکل است. فرد متوکل به وعده های نصرت خدا در قرآن اعتقاد و ایمان دارد لذا در گرفتاریها خود را نمی بازد. نمونه های زیادی در قرآن در مورد مداخله خداوند در شرایط سخت زندگی وجود دارد که مایه تسلی و امیدواری برای افراد متوکل است.
ابوعلی دقاق ، توکل را "آرامش دل انسانی به وعده های خداوندی می داند". وی معتقد است که در افراد متوکل آنقدر ایمان به وعده های خداوند زیاد است که دلشان به وعده های حضرتش آرام گرفته و اضطرابی به آنها رو نمی آورد (قرضاوی، 1995)
4- داشتن نقش فعال در زندگی
مطالعه دقیق آیات و احادیث نشان می دهد توکل پسندیده که قرآن آنرا به عنوان صفت برجسته انبیا و مؤمنین برشمرده است هرگز با کوشش برای رسیدن به مطلوب منافاتی ندارد، بلکه عین کوشش است.
در قرآن کریم می خوانیم که حضرت یعقوب (ع) زمانی که فرزندانش را به مصر می فرستد تا به حضور سلطان رسیده از او گندم بخرند چنین وصیت می کند:
"فرزندانم هنگام ورود به دربار پادشاه (مصر) همه تان از یک در وارد نشوید و از درهای مختلف وارد شوید (تا از چشم زخم دشمن و یا از سؤ ظن او برای ایجاد آشوب در امان باشید). البته این نصحیت من شما را از خداوند بی نیاز نمی کند، حکم و دستور از آن خداست. بر او توکل می نمایم و افراد متوکل همگی باید به او توکل کنند."
همانطور که ملاحظه می کنید در این آیه اقدامات لازم برای رسیدن به نتیجه مطلوب سفارش شده ولی نتیجه نهایی به خواست خدا واگذار شده است. احادیثی که از پیشوایان اسلام به ما رسیده است نیز بر کوشش فرد تأکید می کنند و مسلمانان را به کوشش و فعالیت و برنامه ریزی در هنگام توکل به خداوند ترغیب می نمایند. معروف است که عربی به حضور مبارک حضرت پیامبر"ص" رسید، حضرت از او پرسیدند که شترت را چه کردی، اعرابی گفت: "به خدا توکل نموده و آن را در بیابان رها نمودم" حضرت فرمودند:
"أعقلها و توکل" یعنی شترت را ببند و به خدا توکل کن.
چنان باش که بتوانی به هر کس بگوئی ، مثل من رفتار کن . . .
آن که امروز را از دست میدهد فردا را نخواهد یافت ، هیچ روزی از امروز با ارزش تر نیست